بازار لوازم یدکی خودرو در ایران امروز به صحنه‌ای پرتنش و پیچیده تبدیل شده است؛ بازاری که در آن نوسانات ارزی، واردات غیررسمی، نبود نظارت کافی، رشد کالاهای بی‌کیفیت و ضعف زیرساخت‌های خدمات پس از فروش، همزمان بر کیفیت و امنیت خودروهای موجود در ناوگان حمل‌ونقل کشور سایه انداخته‌اند. این بازار نه‌تنها یکی از ارکان مهم صنعت خودرو به‌شمار می‌آید، بلکه مستقیما با حفظ سرمایه‌های ملی و ایمنی روزمره شهروندان در ارتباط است.
در یک سو، افزایش مداوم نرخ ارز و سخت‌گیری‌های گمرکی، تامین قطعات اصلی را دشوار کرده و واردکنندگان رسمی را با بحران موجودی و قیمت‌گذاری مواجه ساخته است. در سوی دیگر، بازار آزاد با هجوم قطعات تقلبی، استوک‌های بدون شناسنامه و تولیدات کارگاهی زیرزمینی، به‌شدت بی‌ثبات و بی‌اعتماد شده است. این بی‌ثباتی، نه‌تنها مصرف‌کننده نهایی، بلکه تعمیرکار، واردکننده، توزیع‌کننده و حتی خودروساز را در وضعیت بغرنجی قرار داده که خروج از آن مستلزم یک بازنگری ساختاری و ملی در حوزه سیاست‌گزاری، نظارت و تولید است.
از سوی دیگر، تغییر الگوی خودروها در ایران، به‌ویژه با ورود گسترده محصولات چینی با فناوری‌هایی مانند گیربکس‌های CVT و دوکلاچه، موتورهای توربوشارژ و سامانه‌های الکترونیکی پیچیده‌تر، وضعیت را دشوارتر کرده است. این خودروها نیازمند قطعات دقیق‌تر، تعمیرکاران آموزش‌دیده‌تر و خدمات پشتیبانی هوشمندتری هستند، اما در نبود زیرساخت‌های لازم، به منبعی مکرر از دردسر برای مالکان خود بدل شده‌اند. برای بررسی وضعیت تامین قطعات و خدمات پس از فروش با «رضا برنابادی» کارشناس صنعت خودرو به گفت و گو پرداختیم؛
باتوجه به این‌که بازار لوازم یدکی خودرو برای محصولات وارداتی و داخلی با چالش هایی مواجه است، به‌عنوان فعال صنعت خودرو آیا کمبودی در بازار لوازم یدکی فعلی وجود دارد؟
به‌طور مشخص کمبود قطعه‌ای که باعث زمین‌گیر شدن خودروها شود، در حال حاضر نداریم. اما مساله اصلی، کیفیت پایین قطعات موجود در بازار است. متاسفانه شرایط به‌گونه‌ای شده که قیمت‌ها بسیار افسارگسیخته بالا رفته‌اند و در عین حال، تولیدکنندگان بی‌هویت و کارگاه‌های زیرپله‌ای خیلی راحت می‌توانند قطعات بی‌کیفیت وارد بازار کنند. همین مساله باعث ایجاد خطر جدی در حوزه ایمنی خودروها شده است. اگر سیاستگزاران برای حل این شرایط اقدامی عاجل انجام ندهند، وضعیت ایمنی خودروها روزانه کاهش خواهد یافت.
باتوجه به این‌که تامین قطعات خودروهای وارداتی از خارج کشور انجام می شود، عمده مبادی تامین قطعات از کجا است؟
امروز عمده قطعات لوازم یدکی خودروهای وارداتی از کشورهای حوزه خلیج فارس تامین می‌شود؛ هم قطعات استوک و هم آکبند. با کاهش شدید قدرت خرید مردم، استفاده از قطعات استوک (دست دوم) رشد چشمگیری داشته، چرا که مردم توان خرید قطعات نو را ندارند.
شما پیشتر به این مساله اشاره کردید که قطعات استوک در خودروهای وارداتی استفاده می شود، بیشتر این قطعات در کدام یک از خودروهای خارجی استفاده می شود؟
بیشتر قطعات استوک برای خودروهای وارداتی ژاپنی، کره‌ای و تا حدودی آلمانی استفاده می‌شود. البته در خودروهای چینی هم استفاده از قطعات استوک در حال رشد است، خصوصا به‌دلیل قیمت بالای قطعات اصلی مالکان مجبور به استفاده از این محصولات هستند.
یکی از مواردی که مالکان خودروهای چینی زیاد درباره آن گلایه دارند، خرابی مکرر گیربکس این محصولات است، علت اصلی چیست؟
استفاده گسترده از گیربکس‌های CVT در خودروهای چینی یکی از دلایل اصلی این خرابی‌هاست. این نوع گیربکس‌ها اگرچه سبب کاهش مصرف سوخت خواهند شد، اما برای استفاده در شرایط خاص مثل آب‌وهوای گرم، بار زیاد یا رانندگی سنگین، مناسب نیستند. تجربه و پیشینه مهندسی در خودروسازان چینی هنوز به پای برندهایی با سابقه ۵۰ یا ۱۰۰ ساله نمی‌رسد. به همین دلیل، خرابی‌های زودهنگام در سیستم گیربکس و دیگر اجزای فنی کاملا رایج است. از همین رو شاید بهتر باشد که به مشتریان این خودروها توصیه کرد که نهایت دقت در نگهداری از گیربکس این محصولات را داشته باشند.
بیشتر قطعات استوک برای خودروهای وارداتی ژاپنی، کره‌ای و تا حدودی آلمانی استفاده می‌شود. البته در خودروهای چینی هم استفاده از قطعات استوک در حال رشد است
کیفیت قطعات در خودروهای چینی چگونه است؟ باتوجه به این‌که تلاش شده با سیستم‌های پیشرفته‌تری مثل گیربکس دوکلاچه مشکلات کمتر شود، این موضوع تحقق یافته است؟
بله، اخیرا برخی خودروسازان چینی به سمت استفاده از گیربکس‌های دوکلاچه (DCT) رفته‌اند که عملکرد بهتری نسبت به CVT دارند. با این حال، کیفیت ساخت پایین همچنان پابرجاست. در واقع، چینی‌ها بیشتر روی مهندسی معکوس و کپی‌برداری تکیه کرده‌اند و گیربکس را از روی یک خودرو دیگر می‌سازند، بدون توجه دقیق به هماهنگی آن با وزن، حجم موتور یا شاسی خودرو نمی توان یک گیربکس با کیفیت تولید کرد.
شنیده ها حاکی از آن است در صورت خرابی گیربکس‌های چینی، باید کل گیربکس تعویض شود؛ این موضوع صحت دارد؟
در بسیاری از موارد بله؛ وقتی گیربکس را باز می‌کنید، در فرآیند تعمیرات گیربکس و بررسی قطعات داخلی آن بارها دقت کردیم که قطعات آن به‌هم نمی‌خورد یا اصلا بسته نمی‌شود. در چنین شرایطی، تعمیر یا تعویض بخشی از گیربکس عملا ممکن نیست و باید کل مجموعه تعویض شود.
خرابی توربوشارژر هم در برخی از خودروهای داخلی و چینی رایج شده، آیا قطعاتی برای تعمیر وجود دارد یا باید کل مجموعه را تعویض کرد؟
توربو شارژر شامل یک هسته مرکزی است که مهم‌ترین بخش آن محسوب می‌شود. اگر خرابی در همان مراحل ابتدایی شناسایی شود، می‌توان با تعویض کارتریج (هسته مرکزی) مشکل را حل کرد. اما اگر محور پروانه از حالت بالانس خارج شود و باعث خرابی پوسته‌ها هم شود، دیگر راهی جز تعویض کل توربوشارژر نیست. قیمت توربوشارژر ها هم در شرایط فعلی سرسام‌آور است. برای نمونه، در سال 1398 یک کارتریج را با ۲۲ میلیون تومان خریداری کردیم، در حالی که حالا برای یک خودروی جک، قیمت ۷۰ تا ۸۰ میلیون تومان شده است.
شما پیشتر اشاره کردید که استفاده از قطعات استوک رشد داشته است، آیا قیمت این نوع قطعات نیز با افزایش مواجه شده است؟
بله، قیمت این قطعات به‌شدت وابسته به درهم و دلار است؛ افزایش نرخ ارز و سختی‌های ورود کالا چه از طریق قانونی و چه غیرقانونی، هزینه واردات را چند برابر کرده است. به‌عنوان نمونه، موتور یک دستگاه خودرو را که دو سال پیش با قیمت ۵۰ میلیون تومان خریداری می‌کردیم، امروز ۲۴۰ میلیون تومان قیمت دارد. البته همه این مبلغ معادل درهم نیست؛ بخش زیادی از آن مربوط به هزینه حمل، گمرک، قاچاق و ریسک انتقال است.
در حال حاضر بیشترین خرابی‌ها در خودروهای داخلی و چینی مربوط به چه بخش‌هایی است؟
متأسفانه هم قطعات مکانیکی و هم قطعات الکترونیکی در خودروهای داخلی و چینی بیشترین ضریب خرابی را دارند، اما دردسر اصلی برای محصولات مذکور، بخش الکترونیکی است، چون زیرساخت تعمیراتی مناسبی برای سیستم‌های الکترونیکی در کشور وجود ندارد. لازم به‌ذکر است که در خودروهای جدید وارداتی که عمدتا مونتاژ چین هستند نیز همین مشکلات وجود دارد. به عنوان مثال، چندی پیش برای راه‌اندازی کولر یک دستگاه خودرو چینی، حدود یک ماه زمان صرف کردیم. چرا که قطعات، نقشه مدارات و تجهیزات عیب یابی مخصوص این خودروها هنوز در کشور وجود ندارد.
وضعیت فعلی خدمات پس از فروش خودروهای وارداتی و مونتاژی جدید را چگونه ارزیابی می کنید؟
متاسفانه بیشتر شرکت های واردکننده و تعداد اندک مونتاژکاران چالش شبکه خدمات پس از فروش را دارند؛ خدمات پس از فروش صرفا مربوط به تامین قطعات نیست. عدم آموزش مناسب نیروی فنی، نبود دستگاه‌های عیب‌یابی مدرن و وابستگی شدید به واردات قطعات باعث شده بسیاری از خدمات اولیه و ساده، مثل تعمیر کولر یا ECU، به معضل بزرگی تبدیل شوند. در موارد زیادی، مصرف‌کننده ناچار می‌شود خودرو را مدت طولانی کنار بگذارد یا هزینه چند برابری پرداخت کند.
به نظر شما برای بهبود شرایط فعلی تامین قطعات و خدمات پس از فروش خودروهای وارداتی باید چه اقدامی انجام شود؟
نخستین گام، ساماندهی واردات و نظارت دقیق بر کیفیت قطعات است. باید از ورود قطعات بی‌کیفیت جلوگیری شود و زیرساخت‌های آموزشی و فنی برای تعمیرکاران به‌روز شود. همچنین لازم است شرکت‌های واردکننده موظف به تامین خدمات پس از فروش واقعی باشند، نه فقط واردات و فروش قطعه.
